Говоря об Иване Мележе, белорусском советском прозаике, драматурге, народном писателе Белорусской ССР, прежде всего вспоминается его масштабное произведение «Люди на болоте». Однако творческое наследие писателя широко и многогранно. В документальном проекте «Тайны Беларуси» мы расскажем, кто же первым увидел у молодого автора задатки таланта и благословил его на литературную деятельность, какое название мог получить его самый известный роман и как сохраняется память о народном писателе в его родной деревне. К 100-летию народного писателя.
Палешукі быццам стаялі за спіной. Почему Мележу удалось так точно передать образы «Людей на болоте»?
08 ноября 2021 12:03
Елена Сузько, кандидат филологических наук, доцент кафедры белорусской и русской филологии филологического факультета Мозырского государственного педагогического университета имени Ивана Петровича Шамякина:
Асноўным творам, творам праграмным, хрэстаматыйным, творам, які мае сапраўды агульначалавечае значэнне, з’яўляецца, безумоўна, яго «Палеская хроніка».
Зинаида Дроздова, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник в отделе белорусской литературы ХХ и ХХІ столетий филиала «Институт литературоведения имени Янки Купалы» государственного научного учреждения «Центр исследований белорусской культуры, языка и литературы Национальной академии наук Беларуси»:
Гэты раман – трылогія. Складаецца з раманаў «Людзі на балоце», «Подых навальніцы», «Завеі, снежань». Мастацкая праца над «Палескай хронікай» працягвалася прыкладна 20 гадоў – з 1957 па 1976 гады, да самага, як кажуць, дня смерці пісьменніка.
Любовь Рубан, младший научный сотрудник Дома-музея имени Ивана Павловича Мележа:
Мэта такая ці мара – напісаць пра Палессе, пра сваю Радзіму, пра палешукоў, якіх у той час называлі простымі людзьмі, яна заўсёды прысутнічала ў Івана Паўлавіча Мележа. Пасля Вялікай Айчыннай вайны, калі ён прыязджаў сюды, на Радзіму, размаўляў з бацькам, са сваімі аднакласнікамі сустракаўся, яму расказалі шмат пра што. І ён вырашыў, што патрэбна пісаць іменна невялічкую аповесць. Так з’явілася першая кніга з трылогіі «Людзі на балоце».
В трилогии автор описывает свои родные места и рассказывает о жизни небольшой полесской деревни 1920-1930-х годов, в период перехода к коллективизации и раскулачиванию.
Зинаида Дроздова:
Раман «Людзі на балоце» – гэта лірычны раман. У рамане пераважае лірычны спосаб абмалёўкі герояў. Тут пераважае бытавы псіхалагізм. Тут у асноўным увага пісьменніка засяроджваецца на жыцці сэрца яго герояў – сялян-палешукоў. Дзеянне адбываецца ў асноўным у вёсцы Курані.
Николай Метлицкий, поэт, заслуженный деятель культуры Республики Беларусь:
Мне давялося сваімі нагамі схадзіць у тыя Курані, а дакладней у вёсачку Каранёўку, якая і легла ў «Людзях на балоце» геаграфічна і лёсава, таму што там жывуць і зайчыкі, і глушакі, і ёсць цагельня, дзе Васіль араў зямлю, адворваў яе ў Яўхіма Глушака, і ёсць тыя грушы, дзе сустракаўся Васіль з Ганнай, дзе іх нараджалася першае каханне, і тая дарога на сенажаць. Я сёння ўяўляю дакладна гэтаю мясціну, якая стала літаратурна значнай, шырока вядомай у нас, у Беларусі, і за яе межамі.
Прототипом деревни Курани стала деревня Кореневка, откуда родом был дед Ивана Павловича. Его герои оттуда, из народных глубин. На страницах «Полесской хроники» автор в речи своих героев отразил их особый язык, то есть восточнополесский диалект.
Лилия Кравченко, племянница Ивана Мележа:
Я з цягам часу ўпэўнілася ў тым, што так любіць сваю малую Радзіму, так паважаць, цаніць, любіць сваіх землякоў, як гэта ўмеў рабіць Іван Паўлавіч, ну вось скажу сумленна, прызнаюся так чэсна, адзінкі могуць так толькі любіць, паважаць і цаніць. А інакш не ўдаўся б яму такі твор, праславіць людзей з балота, простых сваіх землякоў, сяльчан, тых, што жылі недзе ў глыбінцы хойніцкага Палесся, пра іх ніколі ніхто нічога не ведаў. І раптам аб гэтых людзях загаварыў увесь белы свет. І дзякуючы каму? Безумоўна, Івану Паўлавічу.
Среди записей народного писателя Ивана Мележа есть воспоминания, которые раскрывают мотив написания своего главного романа.
Я нарадзіўся і вырас на Палессі. Гэты сапраўды цудоўны край і яшчэ болей цудоўныя яго людзі – палешукі – увайшлі ў маю свядомасць з таго часу, як я стаў помніць сябе. Я суткамі мёрз у акопах, а перад маімі вачамі стаяла маё гарачае Палессе. Я месяцамі валяўся ў шпіталях – у мяне ў галаве стаялі палешукі. Я пісаў раман пра вайну – яны стаялі за маімі плячыма, хвалюючы маё ўяўленне. I вось настаў дзень, калі я выразна адчуў: усё, больш не магу, трэба пісаць.
Лилия Кравченко:
Яго імкненне паказаць гэтых простых людзей так, каб імі імі захапіліся – па яго думцы, вось ён так любіць, каб усе іх так любілі. Вось ён іх разумее, каб усе іх так разумелі. І менавіта вось гэтая прага, гэтае жаданне праславіць сваіх гэтых палешукоў, сваіх людзей, што выраслі на той самай грэблі, на тых самых балоцістых мясцінах, яму так хацелася, каб пра іх ведалі ўсе. І, безумоўна, недзе там, у душы, у сэрцы, ужо народжваліся першыя радочкі, з якіх потым і пачалася «Палеская хроніка». Хаты былі на востраве, ды і востравам б гэта не кожны б назваў. Таму што аб яго не плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Адно, што навокал гніла купістая дрыгва, ды цямнелі мокрыя лясы.
З адных гэтых радкоў ужо можна было адчуць, у якіх умовах жылі тады палешукі. А яшчэ калі дадаць, што вясной і восенню гэта была гразь, гэта разлівалася грэбля, здавалася – як можна дабрацца нават да жытла? Але людзі жылі, людзі працавалі, сумавалі, радаваліся, і аб усім гэтым Іван Паўлавіч пісаў.
Главной задачей в трилогии для писателя стало раскрыть образы своих героев. И это ему, несомненно, удалось. Каждый из них по-своему уникален, со своим характером и со своими привычками. Образы Ганны, Василя, Апейки и других героев стали воплощением национального характера, образами общечеловеческого звучания.
Любовь Рубан:
Калі ён пачаў працаваць над сваёй трылогіяй, ён хацеў іменна апісаць не толькі лёс галоўны, каханне юнака і дзяўчыны, а іменна пазнаёміць чытачоў з тым, што ёсць такія людзі, якія жывуць на балоце, яны мараць аб шчаслівым лёсе, аб светлай будучыні і яны хочуць жыць і працаваць.
Лилия Кравченко:
Усё пачыналася, безумоўна, з любові да бацькоў, з любові да роднай хаты, з любові да літаратуры.
Елена Сузько:
Палешукі на старонках яго твораў, такія як Ганна Чарнушка, Васіль Дзяцел, Міканор, Апейка, Башлыкоў – гэта тыя людзі, якія самым непасрэдным чынам звязаны з самім Палессем, з яго самымі спрадвечнымі і паўсядзённымі клопатамі. І яны як раз увасабляюць не толькі адметны палескі тып, але і адметны светапогляд беларускай нацыі. Яны моцна трымаюцца за зямлю, за сваё асабістае чалавечае шчасце.
Любовь Рубан:
Ён не чакаў, што чытачы так яе прымуць, вельмі блізка і да сэрца. Яму нават пісалі пісьма з патрабаваннямі, каб далей напісаў аб лёсе Ганны і Васіля. І ён вырашыў, што патрэбна напісаць яшчэ адну кнігу, кнігу не толькі прысвечаную галоўным героям, але і аб тых падзеях, якія адбываліся ў нашай вёсцы ў 1927-1929-х гадах, гэта час калектывізацыі.
Николай Метлицкий:
Ён сам прызнаваўся: саджуся, бяру пяро ў рукі, а яны, палешукі, стаяць за спіной, яны самі мне прамаўляюць тыя дыялогі. Я бачу іх родныя твары, я бачу краявіды, дзе яны жывуць, бачу тую зямлю, якую яны любяць і якую не раз палілі сваім горкім потам. І вось усе гэтыя шчадроты душы, гэтыя ўзлёты, думкі леглі на бессмяротныя мележавыя старонкі.
